Exemplos de representações e informações do território da colônia do Brasil na cartografia impressa nos séculos XVI e XVII

Autores

  • Francisco José Corrêa-Martins Universidade Federal Rural do Rio de Janeiro

Palavras-chave:

canibais, percepções, censura, representações cartográficas, Brasil, cartografia histórica

Resumo

As cartas e os mapas são o meio mais conhecido utilizado para a representação da superfície terrestre. Na Idade Moderna, contudo, sua produção, além de envolver aspectos de segredos de Estado, era também bastante onerosa, sendo restrita sua circulação. Deste modo, o conhecimento sobre as terras então descobertas através das expedições marítimas foi disseminado por livros impressos. E, com a melhoria da tecnologia, as cartas e mapas destinados à navegação também vieram a ser impressos. Neste estudo, nosso objetivo é apresentar, a partir de quatro livros do acervo da Biblioteca do Exército Português, como as terras e os habitantes do Brasil eram representados e apresentados aos europeus nos séculos XVI e XVII.

Downloads

Não há dados estatísticos.

Referências

ALEGRIA, Maria Fernanda, DAVEAU, Suzanne, GARCIA, João Carlos, RELAÑO, Francesc. Portuguese Cartography in the Renaissance. In: WOODWARD, David (Ed.). The History of Cartography. Vol 3. Cartography in the European Renaissance, Part 1.Chicago: The University of Chicago Press, 2007, p. 975-1068.
ALMEIDA, Manuel Lopes de. Notícias históricas de Portugal e Brasil (1751-1800). Coimbra: [Coimbra Editora, Limitada], 1964.
ALMEIDA, Manuel Lopes de. Apontamentos para a biografia de André de Avelar (sic), professor de matemática na Universidade. Revista da Faculdade de Ciências da Universidade de Coimbra. Coimbra, 29, p. 31-72, 1967.
ALMEIDA, Maria Cândida Ferreira de. Tornar-se outro: o Topos canibal na literatura brasileira. São Paulo: Annablume, 2002.
APIANO, Pedro, FRISIUS, Gemma. Cosmographia Petri Apiani per Gemmam Friisium. Veneunt Antuerpiae: sub scuto. Basiliensi: Gregorio Bontio, 1545 - Disponível em <https://archive.org/details/cosmographiapetr00apia_6>. Acesso: 17 setembro 2016.
AVELLAR, André de. Chronographia ou reportorio dos tempos o mais copioso que te agora sayo a luz conforme a noua reformação do sancto Papa Gregorio XIII. 3ª ed. Lisboa: em casa de Simão Lopez, 1594.
BAGROW, Leo. History of Cartography. Revised and enlarged by R.A. Skelton. 2nd ed. Reprinted. New Brunswick: Transaction Publishers, 2010.
BRAGA, Theophilo. Historia da Universidade de Coimbra nas suas relações com a Instrucção Publica Portugueza - Tomo II 1555 a 1700. Lisboa: Typographia da Academia Real das Scencias, 1895.
CANDEIAS, António, A Situação Educativa Portuguesa: Raízes do Passado e Dúvidas do Presente. Análise Psicológica. Lisboa, 4:11, p. 591-607, 1993.
CORRÊA-MARTINS, Francisco José. Compilar para conhecer: alguns mapas do território colonial brasileiro da mapoteca do Arquivo Histórico do Exército. Arquivos do Museu de Historia Natural. Belo Horizonte. Vol. XX, T2, 2011, 63-79. Disponível em <http://docplayer.com.br/16667870-Compilar-para-conhecer-alguns-mapas-do-territorio-colonial-brasileiro-da-mapoteca-do-arquivo-historico-do-exercito.html>. Acesso: 10 setembro 2016.
CORRÊA-MARTINS, Francisco José. A representação cartográfica de fortificações ao longo do tempo: o caso do Rio de Janeiro”. Anais do 3º Simpósio Brasileiro de Cartografia Histórica, Belo Horizonte, 2016, p. 16-40.
Disponível em https://www.ufmg.br/rededemuseus/crch/simposio2016/pdf/2FranciscoMartins_3SBCH.pdf>. Acesso: 10 setembro 2016.
COSTA, Adalgisa Botelho da. O “Reportório dos Tempos” de André do Avelar (sic) e a Astrologia em Portugal no século XVI. Dissertação de Mestrado. Pontifícia Universidade Católica de São Paulo. São Paulo. 2001. Disponível em <http://www.ghtc.usp.br/server/Teses/Adalgisa-Botelho-da-Costa.pdf>. Acesso: 2 janeiro 2017.
D’EÇA, Vicente M. M. C. Almeida. O Infante D. Henrique e a arte de navegar dos portuguezes. Conferencia feita em 19 de fevereiro de 1894 no Club Militar Naval. 2ª ed., revista e augmentada com algumas notas. Lisboa: Imprensa Nacional, 1894.
FIGUEIREDO, Manuel de. Chronographia: reportorio dos tempos, no qual se contem VI. partes, s. dos tempos: esphera, cosmographia, & arte da navegação, Astrologia rustica, & dos tempos, & pronosticação dos eclipses, cometas, & samenteiras. O calendario Romano, cõ os eclypses ate 630. E no fim o uso, & fabrica da balhestilha, & quadrante gyometrico, com hum tratado dos Relogios. Lisboa: por Jorge Rodriguez: a custa de Pero Ramires, 1603.
FIOLHAIS, Carlos & MARTINS, Décio Ruivo. O Português, Língua de Ciência. In: CENTRO VIRTUAL CAMÕES. Ciência em Portugal. Personagens e Episódios. Episódios, 2008. Disponível em <cvc.instituto-camoes.pt/ciencia/e84.html>. Acesso: 2 janeiro 2017.
GALVÃO, Rosa Maria (Coord.) Os Sucessores de Zacuto. O Almanaque na Biblioteca Nacional do século XV ao XXI. Lisboa: Biblioteca Nacional, 2002.
GÓIS, Damião de. Correspondência Latina. Estabelecimento do texto latino Introdução, tradução, notas e comentário de Amadeu Torres. [Coimbra]: Imprensa da Universidade de Coimbra. Portvgaliae Monvmenta Neolatina Vol. IX, 2009. Disponível em <https://digitalis-dsp.uc.pt/jspui/handle/10316.2/2958>. Acesso: 10 setembro 2016.
Grynaeus, Simon & Huttich, Johann. Novus Orbis Regionum Ac Insularum Veteribus Incognitarum: unà cum tabula cosmographica, & aliquot aliis consimilis argumenti libellis, quorum omnium catalogus sequenti patebit pagina. Basileae: I. Hervagium, 1532. Disponível em <https://reader.digitale-sammlungen.de/de/fs1/object/display/bsb11197092_00001.html>. Acesso: 24 setembro 2016.
HERNANDO SANZ, Felipe Javier. Las “Civitates Orbis Terrarum”: Memoria gráfica del nacimiento de una Europa urbana y de un mundo en plena expansión”. In: MARIANO Cuesta Domingo, CARRASCOSA, Alfredo Surroca (Coord). Cartografía Hispánica: Imagen de un mundo en crecimiento 1503‐1810. Madrid: Ministerio de Defensa, Secretaría General Técnica, (2010) - p. 137-170.
HORCH, Rosemarie Erika. La Nueva y grande relumbrante Antorcha de La Mar - um atlas marítimo. Revista do Instituto de Estudos Brasileiros. São Paulo, 12, 1972, 191-197.
HORCH, Rosemarie Erika. Quais as fontes para os mapas das Novae insvlae de Sebastian Munster?. Revista da Universidade de Coimbra. Coimbra. 34, 1988, 85-103.
[IGREJA CATÓLICA APOSTÓLICA ROMANA]. Index Auctorum, et Librorum, qui ab Officio Sanctae Rom. et Universalis Inquisitionis caueri ab omnibus et singularis in uniuersa Christiana Republica mandatur, sub censuris contra legentes, uel tenente libros prohibitos in Bulla, quae lecta est in Coena Dumi expressis, et sub alÿs poenis in Decreto eiusden Sacri officy con tentis. Romae, Antonium Bladum, Cameralem impressorem, de mandato speciali Sacri Officy, 1559. Disponível em <https://archive.org/details/bub_gb_t_L4X76VcN8C>. Acesso: 24 setembro 2016.
[IGREJA CATÓLICA APOSTÓLICA ROMANA]. Index Librorum Prohibitorum et Expurgatorum. Madriti: Ludovicum Sanchez. Typrographum Regium, 1612. Disponível em <https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=ucm.5319104035&view=1up&seq=1>. Acesso: 24 setembro 2016.
KOEMAN, C.[ornelius]. Collections of maps and atlases in the Netherlands: Their History and Present State. lmago Mundi Suppl. 3. Leiden: E.J. Brill, 1961.
LEITÃO, Henrique [de Sousa]. O livro científico antigo, séculos XV e XVI: notas sobre a situação portuguesa. In: LEITÃO, Henrique de Sousa, MARTINS, Lígia de Azevedo (Coord.). O livro científico dos séculos XV e XVI: ciências físico-matemáticas na Biblioteca Nacional. Lisboa: Biblioteca Nacional, 2004, 15-53.
LISBOA, João Luís. Os almanaques. In: GALVÃO, Rosa Maria [Tavares] (Coord.). Os Sucessores de Zacuto: o almanaque na Biblioteca Nacional do século XV ao XXI. Lisboa: Biblioteca Nacional, 2002, p. 11-23.
MACEDO, Jorge Borges de. “Os Lusíadas” e a História. Lisboa: Editorial Verbo, 1979.
MARTINEZ MARTÍN, Carmen. Cartografía política del Brasil colonial. In: MARIANO Cuesta Domingo, CARRASCOSA, Alfredo Surroca (Coord). Cartografía Hispánica: Imagen de un mundo en crecimiento 1503‐1810. Madrid: Ministerio de Defensa, Secretaría General Técnica, 2010, p. 247-274.
MÜNSTER, Sebastian. Cosmographia. Beschreibung aller Lender. Basel: Henrichum Petri, 1544. Disponível em <http://www.e-rara.ch/doi/10.3931/e-rara-8833>. Consult. a 4 outubro 2016.
MÜNSTER, Sebastian. Cosmographiae universalis lib. VI, in quibus juxta describuntur omniu habitabilis orbis partiu situs. Basileae: Henrichum Petri, 1550.
PTOLOMAEI, Claudii, [MUNSTERUS, Sebastianus]. Geographia Universalis, vetus et nova, completectens. Basileae: Henricum Petrum, 1540. Disponível em <https://archive.org/details/bub_gb_nYGntfTw8egC>. Acesso: 3 outubro 2016.
RULAND, Harold L. A Survey of the double-page maps in thirty-five editions of the Cosmographia Universalis, 1544-1628, of Sebastian Münster and his editions of Ptolemy’s Geographia, 1540-1552”. Imago Mundi. London. 16, 84-97, 1962.
SANZ, Carlos. Ciento noventa mapas antiguos del mundo de los siglos I al XVIII que forman parte del proceso cartográfico mundial. Madrid: Imprenta Aguirre, 1970.
SCHOTTE, Margaret. Experts Records: Nautical Logbooks from Columbus to Cook. Information & Culture: A Journal of History. Austin. 48:3, 281-322, 2013.
SCHWARTZ, Seymour I. & EHRENBERG, Ralph E. The Mapping of America. New York: H.N. Abrams, 1980.
VESPÚCIO, Américo. Novo mundo: as cartas que batizaram a América.1a ed. Rio de Janeiro: Fundação Darcy Ribeiro, 2013. Disponível em <http://www.fundar.org.br/bbb/index.php/project/novo-mundo-as-cartas-que-batizaram-a-america-americo-vespucio/>. Acesso: 24 setembro 2016.
VOOGT, Nicolas Jansz. La nueva, y grande relumbrante antorcha de la mar: Que Contiene La description de las costas Maritimas Meredionales de la Mar del Nord, de la Mancha, Inglaterra, Escocia Irlanda, Costas de Francia de Espana, Maroco, Gualera, Genchoa, y Gambia, con las Islas adjacentes, y aquellas de Assores de Canaria, y del Cabo-Verde. Como Tambien. La description de todos los puertos Bajas, Radas, Baxios, Profonduras, distancias, Boquerones, o aberturas de tierras en sus verdaderas alturas Polares, ultimamente Recogida por la experiencia de muchos entendidos Marineros, y Pilotos afficionados de la Navigation. Amsterdam: Casa de Joannes van Keulen 1699.
[WALDSEEMÜLLER, Martim]. Cosmographiae introductio: cum quibusdam geometriae ac astronomiae principiis ad eam rem necessariis. Insuper quatuor Americi Vespucij navigationes. Universalis cbosmographiae [sic] descriptio tam in solido q[uam] plano/ eis etiam insertis qu[a]e Ptholom[a]eo ignota a nuperis reperta sunt. [Urbs Deodate/St. Dié des Voges]: [Walter et Nikolaus Lud, Finitu[m], [1507]. Disponível em <https://www.loc.gov/item/05016176/>. Acesso: 10 setembro 2016.
ZANDVLIET, Kees. Mapping for Money: Maps, Plans, and Topographic Paintings and Their Role in Dutch Overseas Expansion during the 16th and 17th Centuries. Amsterdam: Batavian Lion International, 1998.
ZANDVLIET, Kees. Mapping the Dutch World Overseas in the Seventeenth. In: WOODWARD, David (Ed.). The History of Cartography. Vol 3. Cartography in the European Renaissance, Part 2. Chicago: The University of Chicago Press, 2007, p. 1433-1462.

Downloads

Publicado

2019-12-20

Edição

Seção

Artigos