Santra, uma conjectura de Aquiles Estaço

nota crítica a Suetônio, De grammaticis et rhetoribus 14.4

Autores/as

DOI:

https://doi.org/10.35699/1983-3636.2025.59422

Palabras clave:

Suetônio, Santra, De grammaticis et rhetoribus, recepção dos clássicos, crítica textual, conjectura, Aquiles Estaço

Resumen

O fragmento suetoniano De grammaticis et rhetoribus oferece à crítica não poucas ocasiões para debate. Redescoberto no século XV, o codex Hersfeldensis – manuscrito carolíngio atualmente perdido, datado presumivelmente entre os séculos IX-X – já apresentava um texto corrompido, a partir do qual derivam os apógrafos humanistas que deram origem à tradição manuscrita e impressa subsequente. Em face do estado lacunoso do texto, recorreu se precocemente a conjecturas para sanar passagens problemáticas. Nesse contexto, destaca-se a contribuição do humanista português Aquiles Estaço (1524–1581), que publicou em Roma (1565) sua edição do De grammaticis et rhetoribus, acompanhada de breves observações filológicas. Sua conjectura para a passagem do De grammaticis et rhetoribus 14.4 – a saber, “Santra” – visava a corrigir uma passagem que continha o obscuro “satyra” (e suas variantes gráficas). A proposta de Estaço permaneceu negligenciada por quase três séculos, até ser retomada por Ludwig Preller em 1846. Pouco mais de duas décadas depois, emergiu o codex W, descrito pela primeira vez por J. Huemer (1878), o qual apresentava a lição santya – um indício indireto, porém favorável, à conjectura do humanista português. A presente nota crítica tem, nesse sentido, o objetivo de reconstituir, em suas linhas gerais, a recepção e a interpretação do De grammaticis et rhetoribus 14.4 de Suetônio.

Referencias

AULO GÉLIO. A. Gelli Noctium Atticarum Libri XX, recensuit Carolus Hosius. Editio stereotypa editionis prioris (MCMIII). Vol. 1–2. Stutgardiae: in aedibus B. G. Teubneri, 1959.

BARDON, H. La Littérature latine inconnue. Tome I: L’Époque républicaine. Paris: Klincksieck, 1952.

BIBLIOTECA NAZIONALE CENTRALE DI ROMA. Biblioteca Digitale. Página inicial. Disponível em: http://digitale.bnc.roma.sbn.it/tecadigitale/. Acesso em: 11 abr. 2025.

BIBLIOTECA NAZIONALE CENTRALE DI ROMA. Dettaglio manoscritto: Bellum Troianum; De vita Iulii Agricolae liber; De origine et moribus Germanorum, [s.d.]. Disponível em: http://digitale.bnc.roma.sbn.it/tecadigitale/manoscrittoantico/BNCR_Ms_VE_1631/BNCR_Ms_VE_1631/1. Acesso em: 31 mar. 2025.

BIBLIOTHÈQUE NATIONALE DE FRANCE. Gallica – Bibliothèque Numérique. Disponível em: https://gallica.bnf.fr/accueil/fr/html/accueil-fr. Acesso em: 11 abr. 2025.

BRUGNOLI, G. C. Suetoni Tranquilli Praeter Caesarum Libros Reliquae. Pars prior. De grammaticis et rhetoribus. 3. ed. Leipzig: B. G. Teubner, 1972.

BRUNET, J.-Ch. Manuel du libraire et de l’amateur de livres. Tome V. Paris: Firmin-Didot Frères, 1864.

CASAUBON, I. Suetonii Tranquilli De XII Caesaribus Libri VIII. Eiusdem De inlustribus grammaticis et de claris rhetoribus. Editio altera ab auctore emendata. Parisiis: Hieronymus Drouart, 1610.

DIGITAL VATICAN LIBRARY. DigiVatLib. Página inicial. Disponível em: https://digi.vatlib.it. Acesso em: 11 abr. 2025.

DIGITAL VATICAN LIBRARY. Manuscript - Ott.lat.1455, [s. d.]. Disponível em: https://digi.vatlib.it/view/MSS_Ott.lat.1455. Acesso em: 11 abr. 2025.

ESTAÇO, A. C. Suetonii Tranquilli Libri II de Inlustribus Grammaticis et Claris Rhetoribus, cum Achillis Statii Lusitani commentatione. Romae: ex officina Vincentii Lucchinii, 1565.

FUNAIOLI, G. Grammaticae Romanae Fragmenta. Vol. prius. Lipsiae: in aedibus B. G. Teubneri, 1907.

FUNAIOLI, G. Due codici di Svetonio De grammaticis et rhetoribus. Studi Italiani di Filologia Classica, v. 17, Firenze, 1909, p. 265–283.

GOLBÉRY, P. Suétone. Traduction Nouvelle. Tome III. Paris: C. L. F. Panckoucke, 1833.

HAVET, L. Manuel de critique verbale appliquée aux textes latins. Paris: Hachette, 1911.

HUEMER, J. Über eine Wiener Handschrift zum Dialogus und zur Germania des Tacitus, und zu Suetons Fragment De grammaticis et rhetoribus. In: TOMASCHEK, K.; HARTEL, W.; SCHELK, K. (ed.). Zeitschrift für die österreichischen Gymnasien, v. 29. Vindobonae: Carl Gerold’s Sohn, 1878. p. 801-813.

JERÔNIMO. Hieronymi De viris inlustribus liber. Ex recensione Guilelmi Herdingii. Lipsiae: in aedibus B. G. Teubneri, 1879.

KASTER, R. A. Studies on the Text of Suetonius, De Grammaticis et Rhetoribus. Atlanta: Scholars Press, 1992. (American Classical Studies, 28).

KASTER, R. A. Suetonius: De Grammaticis et Rhetoribus. Introduction, translation and commentary. Oxford: Clarendon Press, 1995.

KASTER, R. A. C. Suetoni Tranquilli De Vita Caesarum Libri VIII et De Grammaticis et Rhetoribus Liber. Oxford: Oxford University Press, 2016.

KEIL, H. Grammatici Latini ex recensione Henrici Keilii. Lipsiae: B. G. Teubner, 1880. (Scriptores de Orthographia, v. 7.).

LEIDEN UNIVERSITY LIBRARIES. Digital Collections. Disponível em: https://digitalcollections.universiteitleiden.nl. Acesso em: 11 abr. 2025.

MAGNALDI, G. Svetonio, Tacito e il codice Hersfeldense (I parte). Prometheus, v. 23, n. 2, p. 119-144, 1997. Disponível em: https://oaj.fupress.net/index.php/prometheus/article/view/544. Acesso em: 05 dez. 2025.

MARCIAL. M. Valerii Martialis Epigrammaton Libri, recognovit W. Heraeus, editionem correctiorem curavit Iacobus Borovskij. Lipsiae: in aedibus B. G. Teubneri, 1982.

MAZZACANE, R. Nonio Marcello, De conpendiosa doctrina, ll. I–III. A cura di R. Mazzacane; con la collaborazione di E. Magioncalda; introduzione di P. Gatti. Firenze: SISMEL Edizioni del Galluzo, 2014.

OSANN, F. C. Suetonii Tranquilli De grammaticis et rhetoribus libelli ex eiusdem opere De viris illustribus superstites. Gissae: s. n., 1854.

PRELLER, L. Vermischte Bemerkungen. Zeitschrift für die Alterthumswissenschaft, v. 4. Cassel: Theodor Fischer, 1846, p. 42–43.

PUGLIARELLO, M. Santra. Grammarians and their Digital Sources. 2025. Disponível em: https://doi.org/10.58079/p457. Acesso em: 31 mar. 2025.

QUINTILIANO. M. Fabi Quintiliani Institutionis Oratoriae Libri XII, edidit Ludwig Radermacher. Vol. 1–2. Lipsiae: in aedibus B. G. Teubneri, 1965.

REIFFERSCHEID, A. C. Suetoni Tranquilli praeter Caesarum Libros Reliquiae, edidit Augustus Reifferscheid. Lipsiae: B. G. Teubner, 1860.

ROBINSON, R. P. De fragmenti Suetoniani De grammaticis et rhetoribus codicum nexu et fide. Dissertatio. Urbanae: University of Illinois, 1920.

ROBINSON, R. P. C. Suetoni Tranquilli De Grammaticis et Rhetoribus. Edidit, apparatu et commentario criticis instruxit Rodney Potter Robinson. Paris: Librairie Ancienne Edouard Champion, 1925.

ROTH, C. L. C. Suetoni Tranquilli Quae Supersunt Omnia. Lipsiae: B. G. Teubneri, 1858.

SALAZAR, M. C. Los incunables de De grammaticis et rhetoribus de Suetonio conservados en bibliotecas españolas. In: RUIZ, I. (coord.); MARTÍNEZ, A.; MUÑOZ GARCÍA, M. T.; ORTIGOSA, I.; SAN JUAN MANSO, E. (eds.). Estudios de Filología e Historia en honor del profesor Vitalino Valcárcel, 2014. p. 199-206. Disponível em: http://hdl.handle.net/10261/279044. Acesso em: 2 abr. 2025.

SCHILDIVS, J. C. Suetonius Tranquillus et in eum commentarius. Lugduni: ex officina Francisci Hackii, 1647.

SCHULZE, W. Zur Geschichte lateinischer Eigennamen. Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften zu Göttingen. Berlin: Weidmannsche Buchhandlung, 1904.

SOUBIRAN, J. Les débuts du trimètre tragique à Rome: I. Le fragment de l’Athamas d’Ennius. Pallas, v. 31, p. 83-96, 1984. Disponível em: https://www.persee.fr/doc/palla_0031-0387_1984_num_31_1_1148. Acesso em: 26 nov. 2025.

VACHER, M. C. Suétone, Grammairiens et rhéteurs: texte établi et traduit. Paris: Les Belles Lettres, 1993.

WATMOUGH, M. M. Studies in the Etruscan loanwords in Latin. 1992. Tese (Doutorado em Letras) – University College London, Londres, 1992. Disponível em: https://discovery.ucl.ac.uk/id/eprint/10121058. Acesso em: 26 nov. 2025.

WISSOWA, G. Taciti Dialogus de Oratoribus; Suetonii De Viris Illustribus Fragmentum: Codex Leidensis Perizonianus phototypice editus. Lugduni Batavorum: A. W. Sijthoff, 1907.

Publicado

2025-12-12

Número

Sección

Dossiê: Abordagens à recepção dos Clássicos

Cómo citar

Santra, uma conjectura de Aquiles Estaço: nota crítica a Suetônio, De grammaticis et rhetoribus 14.4. (2025). Nuntius Antiquus, 21(2), 1–21. https://doi.org/10.35699/1983-3636.2025.59422