O intelecto agente coincide com o divino?
Uma modesta proposta a partir do conceito aristotélico de “mais divino”
Palavras-chave:
alma, Aristóteles, Aristotelismo, intelecto agente, intelecto divinoResumo
Este artigo pretende avaliar a exegese do texto clássico e “modesto” de Victor Caston acerca da identificação do intelecto agente com o intelecto divino em Aristóteles. Segundo Caston, a similaridade de diversos adjetivos utilizados na obra De anima III, 5, ao descrever o intelecto agente, com aqueles presentes na Metaphysica XII, 7-9, relacionados ao intelecto divino, ratificaria tal identificação. Embora exista uma longa tradição divergente que defende o intelecto agente como uma parte da alma, ainda não se investigou essa questão sob o método proposto neste trabalho. Trata-se de analisar o adjetivo “divino”, ou seja, o mais elevado possível, em sua forma comparativa e superlativa (“mais divino”), para verificar se ele é aplicável de modo explícito tanto para o intelecto agente quanto para o intelecto divino. Neste caso, não parece plausível aceitar que outros adjetivos menos elevados, como sugeridos por Caston, possam justificar tal identificação de intelectos. De fato, tomando a Ética a Nicômaco como chave de leitura, auxiliada pela exegese de Alexandre de Afrodísia, Miguel de Éfeso, Alberto Magno e Tomás de Aquino, bem como outros autores, conclui-se que nem a proposta de Caston ou a reformulação de Enrico Berti são verossímeis. Antes, existem muitos indícios para a tese oposta de que o intelecto agente seja parte da alma.Referências
Albertus Magnus. Super Ethica. Edição de Wilhelmus Kübel. Coloniae: Aschendorff, 1968-1972. (Opera Omnia, v. 14.1). (= Col.).
Alessandro di Afrodisia. L’anima. Edição de Piero Accattino e Pierluige Donini. Roma: Laterza, 1996.
Alexander Aphrodisiensis. Aristotelis metaphysica commentaria. Edição de Maximilian Hayduck. Berlin: Reimer, 1891. (Commentaria in Aristotelem Graeca, v. 1)(= In Met.).
Alexander Aphrodisiensis. Alexandri Aphrodisiensis praeter commentaria scripta minora: De anima. Edição de Ivo Bruns. Berlin: Reimer, 1887. (Commentaria in Aristotelem Graeca, suppl. v. 2.1. ). (= De an.).
Aristóteles. Aristóteles graece. Edição de Immanuel Bekker. Berlin: Reimer, 1831-1870. v. 5.
Aristóteles. De anima. In: Ross, W. D. (ed.). Aristotle: De anima, Oxford: OUP, 1961. p. 402a1-435b25. (= De an.).
Aristóteles. De anima. Tradução de Maria Cecília Gomes dos Reis. São Paulo: Ed. 34, 2006.
Aristóteles. Ethica Nicomachea. In: Bywater, I. (ed.). Aristotelis ethica Nicomachea, Oxford: OUP, 1894. p. 1-224 (Paginação Bekker: 1094a1-1181b23). (= EN).
Aristóteles. Metaphysica. In: Ross, W. D. (ed.). Aristotle’s Metaphysics, Oxford: OUP 1953 (Bekker: 1:980a21-1028a6; 2:1028a10-1093b29). (= Met.).
ARISTÓTELES. Metafísica. Tradução de Marcelo Perine e Giovanni Reale. São Paulo: Loyola, 2002. v. 2.
Aristóteles. Problemata: In: Bekker, Immanuel (ed.). Aristóteles Graece. Berlim: Academia Regia Scientiarum, 1831. v. 2.
Berti, E. Aristotle’s Nous poiêtikos: Another Modest Proposal. In: Sillitti, G.; Stella, F.; Fronterotta, F. (ed.). Il Noûs di Aristotele. Sankt Augustin: Academia Verlag, 2016. p. 137-153.
Burnyeat, M. F. Aristotle’s Divine Intellect. Milwaukee: Marquette University Press, 2008.
Caston, V. Aristotle’s Two Intellects: A Modest Proposal. Phronesis, v. 44, n. 3, 1999. p. 199-227.
Frede, M. La théorie aristotélicienne de l’intellect agent. In: Dherbey, G. R. Corps et âme: Sur le de Anima d’Aristote Paris: Vrin, 1996. p. 377-390.
García Bacca, J. D. Gnoseología y ontología en Aristóteles. Caracas: Universidad Central de Venezuela, 1957.
García-Lorente, J. A. El intelecto activo de Aristóteles: otra aún más modesta propuesta. Revista Anales del Seminario de Historia de la Filosofía, v. 40, 2023. p. 429-442.
Gerson, L. P. The Unity of Intellect in Aristotle’s De Anima. Phronesis, v. 49, 2004. p. 348-373.
Haggerty, D., The Agent Intellect and the Energies of Intelligence. In: Ramos, A. (ed.). Beauty, Art, and the Polis. Washington, D.C.: American Maritain Association; Catholic University of America Press, 2000. p. 20-33.
Hamelin, O. La théorie de l’Intellect d’après Aristote et ses commentateurs. Paris: Vrin, 1953.
Herrera, R. El entendimiento agente en Maimónides y Santo Tomás: secuelas para la interpretación de la profecía. La ciudad de Dios, v. 206, p. 859-871, 1993.
Judson, L. Aristotle Metaphysics Book Λ. Clarendon; Oxford: OUP, 2019.
Martínez Sánchez, A. La interpretación de Enrico Berti sobre el nous poietikós: una modesta crítica. Convivium, v. 35, p. 49-74, 2022.
Michael Ephesius. In Ethica Nicomachea IX–X Commentaria. Eustratii et Michaelis et anonyma in ethica Nicomachea commentaria. Edição de Gustav Heylbut. Berlin: Reimer, 1892. (Commentaria in Aristotelem Graeca, 20) (In EN).
Papadis, D. L’intellect agent selon Alexandre d’Aphrodise. Revue de Philosophie Ancienne, v. 9, p. 133-151, 1991.
Plato. Alcibiades II. In: BURNET, J. (ed.). Platonis Opera. Oxford: Clarendon, 1901. v. 2.
Plato. Leges. In: BURNET, J. (ed.). Platonis Opera. Oxford: Clarendon, 1901. v. 5.
Plato. Timaeus. In: BURNET, J. (ed.). Platonis Opera. Oxford: Clarendon, 1902. v. 4.
Ramírez, J. M. De habitibus in communi. In: Rodríguez, V. (ed.). Summae Theologiae Divi
Thomae Expositio (QQ. XLIX-LIV). Edición de la Obras Completas de Santiago Ramírez. Madrid: Luis Vives, 1973. v. 6.
Sellés, J. F. El carácter distintivo del hábito de los primeros principios. Tópicos, v. 26, p. 153-176, 2004.
Sellés, J. F. El intelecto agente y los filósofos: Venturas y desventuras del supremo hallazgo aristotélico sobre el hombre, III: ss. XVIII-XXI. Pamplona: Eunsa, 2017.
Thomas de Aquino. Quaestiones disputatae de veritate. Roma: Sanctae Sabinae, 1970-1976. v. 3. (ed. Leonina = Leon.). (= De ver.).
Thomas de Aquino. Quaestiones disputatae de virtutibus. In: Pession, P. M. et al. (ed.).
Quaestiones disputatae. Taurini; Romae: Marietti, 1965. 2 v. p. 707-828. (= De virt.).
Thomas de Aquino. Sententia libri Ethicorum. Romae: Sanctae Sabinae, 1969. 2 v. (= Sent. Eth.).
Thomas de Aquino. Summa Theologiae cum Supplemento et commentariis Caietani. Romae: Sanctae Sabinae, 1888-1906. v. 4-12. (= S. Th.).
White, M. J. The Problem of Aristotle’s Nous Poiêtikos. The Review of Metaphysics, v. 57, n. 4, p. 725-739, 2004.
Zagal, H. On Intellectus Agens and Aristotelian Separate Substances: Aquinas’ Waterloo. Kriterion, v. 46, p. 117-137, 2005.
Zucca, D. Di cosa parla De Anima Γ 5? Una modestissima proposta. La cultura, v. 54, p. 47-75, 2016.
Downloads
Publicado
Edição
Seção
Licença
Copyright (c) 2025 Felipe de Azevedo Ramos (Autor)

Este trabalho está licenciado sob uma licença Creative Commons Attribution 4.0 International License.



